به گزارش تبریز ما، خطه آذربایجان در گذشته به نوعی سرآمد و پرچمدار علم و فناوری در کشورمان به شمار می‌رفت، حال برای رسیدن به این ادعا فقط کافی است نگاهی گذرا به تاریخ گذشته این منطقه داشته باشیم که حدود ۸۰۰ سال پیش در این سرزمین مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان «ربع رشیدی» توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول تاسیس می‌شود که در روزگاری عصر خویش این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها بوده است که این روزها از این مرکز علمی فقط تلی خاک و چند ستون باقی مانده است.
با این مقدمه در آستانه هفته پژوهش می‌خواهیم نیم نگاهی به حال و روز وضعیت امروز تولید علم و فناوری دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی استان آذربایجان‌شرقی بپردازیم که ریشه و قدمتی هشت سده دارد.
سهم پژوهش آذربایجان از ایران
در کنار موارد بیان شده، آذربایجان‌شرقی در حال حاضر با داشتن بیش از ۲۰۰ هزار دانشجو و نزدیک ۵ هزار هیات علمی به عنوان یکی از قطب‌های علمی – آموزشی کشور محسوب می‌شود.
در این استان علاوه بر پنج دانشگاه بزرگ دولتی، یک دانشگاه فرهنگیان، یک دانشگاه فنی و حرفه‌ای و دو دانشگاه دولتی در شهرستان‌ها (مراغه و بناب)،۳۰ مرکز آموزش عالی وابسته به پیام نور، ۳۹ مرکز دانشگاه جامع علمی و کاربردی فعال، ۳۴ واحد و مرکز دانشگاهی وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی، بیش از۱۰دانشگاه غیرانتفاعی و هم چنین تعدادی مراکز آموزشی در شهرستان‌های مختلف استان وجود دارد.
در این میان آن چه مشخص است این که این خطه با داشتن این همه دانشجو، هیات علمی و تعداد مراکز علمی به نوعی سرآمد برخی استان‌های کشورمان به حساب می‌آید.
در هر حال از آنجایی که توسعه متوازن علم و فناوری یکی از اهداف اصلی نقشه جامع علمی کشور و راهبرد اصلی دستیابی به پیشرفت همه جانبه و پایدار هر منطقه از سطح کشورمان به حساب می‌آید، در مقابل براساس آمارهای سال‌های گذشته طی سالیان اخیر تولیدات علمی کشور به نوعی در همه مناطق و از جمله در آذربایجان‌شرقی رشد چشمگیری یافته است ولی این رشد همه جانبه نبوده و بیشتر در بعضی رشته‌های خاص صورت گرفته است و در بعضی دیگر تولیدات علمی توفیق چندانی دیده نمی‌شود.
سایه روشن سهم پژوهش در سر ایران
در هر صورت براساس اطلاعات موجود سهم آذربایجان‌شرقی در بین استان‌ها از طرح‌های پژوهشی کشور در حدود پنج درصد اعلام شده که فارس با هفت درصد، خراسان رضوی و اصفهان با هشت درصد و تهران با ۳۷ درصد در رأس استان‌های کشور قرار گرفته است.
بر همین اساس در راستای توسعه متوازن علم، فناوری و نوآوری خطه آذربایجان در تعداد شاغلان حوزه تحقیقات به‌ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت به ترتیب بعد از استان‌های سمنان، تهران، قم و زنجان در رده پنجم قرار دارد.
نکته مهم‌تر اینکه استان آذربایجان‌شرقی در رتبه‌بندی استان‌ها براساس میزان مشارکت در تولید ثروت علمی کشور نیز بهتر از رتبه سیزدهم را بعد از استان‌های تهران، اصفهان، مازندران، سیستان و بلوچستان، گیلان، کرمانشاه، فارس، سمنان، خراسان رضوی، کرمان، خوزستان و کردستان به خود اختصاص نداده است و در واقع این استان جزو استان‌های دارای برخوردار و سهم آن در مشارکت در تولید ثروت علمی کشور در حدود پنج دهم درصد اعلام شده است.
تولید ثروت علمی کشور، در قاب آذربایجان
همچنین در رتبه‌بندی استان‌ها براساس میزان بهره‌مندی از ثروت علمی کشور، آذربایجان‌شرقی به ترتیب بعد از استان‌های تهران، اصفهان، فارس، مازندران، کرمان، خراسان رضوی، خوزستان، گیلان، سیستان و بلوچستان و کرمانشاه، در جایگاه یازدهم قرار گرفته است.
ناگفته نماند در نهایت در مقایسه مجموع رتبه‌های کسب شده استان‌ها در تولید ثروت علمی کشور، پایتخت در رأس امور قرار دارد، بعد از تهران استان‌های، اصفهان، مازندران و گیلان، به ترتیب در جایگاه دوم تا چهارم را به خود اختصاص دادند و در این میان آذربایجان‌شرقی در رده نهم قرار گرفته است.
با این وجود افزون بر آنچه گفته شد، حال اگر به برخی عملکردهای یک سال اخیر دانشگاه‌های استان نظری داشته باشیم، سال گذشته بیش از ۶ هزار مقاله در۱۰ مرکز دانشگاهی مقاله تولید شده که در بین این مراکز به ترتیب دانشگاه‌های تبریز و علوم پزشکی با تولید نزدیک به ۲ هزار و ۳۰۰ و بیش از یک‌هزار و۵۰۰ مقاله در صدر آنها قرار دارد.
از سویی در همین مدت نیز نزدیک به یک‌هزار و ۲۰۰ طرح پژوهشی و حدود ۱۵۰ کتاب تالیف شده است. استقرار حدود۹۰ شرکت دانش‌بنیان در اکثر دانشگاه‌های استان از دیگر عملکرد یک سال اخیر در حوزه پژوهش بوده است.
برخی دانشگاه‌های استان نیز حایز رتبه‌های برتر شدند که از جمله آنها می‌توان به کسب رتبه اول دانشگاه هنر اسلامی تبریز در رتبه‌بندی دانشگاه‌های هنر کشور، کسب رتبه نخست کشور توسط دانشگاه تبریز در بین دانشگاه‌های جامع براساس رتبه‌بندی تایمز و کسب رتبه سوم کشور توسط دانشگاه علوم پزشکی تبریز در رتبه‌بندی دانشگاه‌های علوم پزشکی اشاره کرد.
نباید فراموش کرد، در این خطه با توجه به سابقه وجود مجموعه به نام ربع‌رشیدی که دانشگاه‌های نسل امروز هم به نوعی از این دانشگاه متولد شده‌اند، نمونه بارز این امر نیز دانشگاه تبریز است که در آینده نزدیک هفتادمین سالگرد تاسیس آن را جشن خواهند گرفت.
شانه به شانه پژوهشگران برتر آذربایجان
بنابراین، دانشگاه‌های نسل امروز این سرزمین نیز با توجه به سابقه درخشان گذشته در دهه‌ها و سال‌های اخیر اساتید و دانشمندان موفق، با استعداد و نابغه‌ای را در عرصه تولید علم و فناوری به جامعه تحویل داده‌اند که امروزه از آنها به افتخار یاد می‌شود.
از این چهره‌های شاخص می‌توان به شهرام رضاپور، استاد دانشگاه شهید مدنی آذربایجان که اخیراً براساس اعلام تامسون رویترز جزو هفت نفر دانشمند برتر کشورمان انتخاب شده است و یا براساس اعلام پایگاه استنادی طلایه‌داران علم تامسون رویترز، ۱۰ نفر اساتید دانشگاه تبریز به نام‌های علیرضا ختایی، سیامک طلعت اهری، ابراهیم بابایی، سعید زینالی هریس، سید محمد سید محمودی، محمد امجدی، سید حسین حسینی، مرتضی یاری دریامان، بابک قنبرزاده و جلال شیری در جمع دانشمندان یک درصد برتر دنیا قرار گرفتند.
فرجام سخن از آنجایی که قدرت و استقلال هر ملت و کشوری بر پژوهش و تولید علم و فناوری با توجه به نیاز روز آن جامعه استوار است، ضروری است با توجه به آمایش هر منطقه به ظرفیت دانشگاه‌ها و به ویژه اساتید و نخبگان دانشگاهی آن مناطق که در عرصه‌های مختلف تولید علم و فناوری و به خصوص تولید علم به ثروت نقش تعیین‌کننده‌ای دارند، توجه بیش از اینها صورت گیرد چرا که در عصر امروز، دانایی یکی از محور‌ها و شاخص‌های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه به شمار می‌رود.
مهم‌تر اینکه شعار هفته پژوهش و فناوری سال‌جاری نیز تحت عنوان”پژوهش تقاضامحور و تجاری‌سازی فناوری؛زیربنای تولید و اشتغال” تعیین شده، ضروری است، دستگاه‌های متولی، سیاست‌گذران و متولیان این حوزه بیش از اینها به اهمیت و نقش پژوهش در توسعه همه‌جانبه پایدار همه حوزه‌ها اعم از اقتصاد، سیاست، فرهنگ و جامعه توجه داشته باشند که این روزها مقوله پژوهش در کشورمان با دشواری‌های ساختاری و عملکردی فراوانی روبه‌رو است.
* نگارنده: موسی کاظم زاده / فارس