مطمئنا در دنیای پرتلاطم امروزی، یکی از موضوعاتی که می تواند جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان بدارد، «آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون» است که مهمترین اثر این آشنایی و آگاهی را می توان در پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی دانست؛ بنابراین، امروز تلاش داریم تا موضوع «شرح وظایف بازپرس و دادیار» را بررسی کنیم.
در حوزه‌ی قضایی شهرستان، در کنار هر دادگاه کیفری، دادسرایی وجود دارد که مسئولیت رسیدگی مقدماتی به پرونده‌های کیفری و برخی وظایف دیگر را برعهده می‌گیرد. دادسرا به ریاست دادستان تشکیل می‌شود و به تعداد کافی معاون، دادیار، بازپرس و کارمند اداری دارد. در دادسرا، وظیفه‌ی اصلی تحقیق در پرونده‌ها، برعهدهی بازپرس یا همان قاضی تحقیق است. به عبارت دیگر وظیفه‌ی انجام تحقیقات مقدماتی که هر پرونده‌ای پیش از ورود به دادگاه نیاز دارد، برعهدهی شخص بازپرس است. با ما همراه باشید تا با جزئیات بیشتری دریابیم بازپرس کیست و چه وظایفی برعهده دارد.
تحقیقات مقدماتی
مطابق قانون، تحقیقات مقدماتی، مجموعه اقدامات قانونی است که از سوی بازپرس یا دیگر مقامات قضایی، برای حفظ آثار و علائم و جمع‌آوری ادله‌ی وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار یا مخفی‌شدن متهم انجام می‌شود. مطابق ماده‌ی ۹۲ آیین دادرسی کیفری اصل بر آن است که تحقیقات مقدماتی تمام انواع جرائم برعهدهی بازپرس است.
هنگامی‌که جرم در حوزه‌ی قضایی محل مأموریت بازپرس رخ دهد یا جرم در حوزه‌ی قضایی محل مأموریت وی کشف یا متهم در آن حوزه دستگیر شود و هنگامی‌که متهم یا مظنون در حوزه‌ی قضایی محل مأموریت بازپرس مقیم باشد، بازپرس با ارجاع پرونده توسط دادستان که ریاست دادسرا را برعهده دارد، تحقیق و رسیدگی را شروع میکند.
البته مطابق با ماده‌ی ۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری درصورتی‌که بازپرس شخصا ناظر وقوع جرم باشد، تحقیقات را شروع میکند، مراتب را فوری به اطلاع دادستان می‌رساند و در صورت ارجاع دادستان، تحقیقات را ادامه می‌دهد. اصل تحقیق همه‌ی جرائم توسط بازپرس استثنا نیز دارد؛ غیر از جرائم مقرر در ماده‌ی ۳۰۲ (جرائمی که اهمیت زیادی دارند و شامل قتل، سرقت حدی، قطع عضو و… هستند) در صورت کمبود بازپرس، دادستان نیز دارای تمام وظایف و اختیاراتی است که برای بازپرس تعیین شده است.
بازپرس باید در کمال بی‌طرفی و در حدود اختیارات قانونی، تحقیقات را انجام دهد و در کشف اوضاع و احوالی که به نفع یا ضرر متهم است فرق نگذارد. وی مکلف است برای جلوگیری از امحای آثار و علائم جرم، اقدامات فوری را به‌عمل آورد و در تحصیل و جمع‌آوری ادله‌ی وقوع جرم تأخیر نکند و برای کشف حقیقت هرگونه اقدام لازم را انجام دهد؛ ازجمله تحقیق محلی، معاینه‌ی محل، صدور قرار کارشناسی و ارجاع‌به کارشناس به‌منظور دریافت نظر تخصصی، احضار متهم، در صورت ضرورت جلب متهم، صدور قرار تأمین مناسب، تحقیق از شهود و مطلعان و… .
بازپرس باید شخصا، تحقیقات و اقدامات لازم را به‌منظور جمع‌آوری ادله‌ی وقوع جرم انجام دهد، ولی می‌تواند در غیرجرائم موضوع بندهای الف، ب، پ و ت ماده‌ی ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، تفتیش، تحقیق از شهود و مطلعان، جمع‌آوری اطلاعات و ادله‌ی وقوع جرم یا هر اقدام قانونی دیگری را که برای کشف جرم لازم بداند، پس از آموزش لازم به ضابطان دادگستری ارجاع دهد که در این صورت، ضمن نظارت، چنانچه تکمیل آنها را لازم بداند، تصمیم لازم را می‌گیرد. بنابراین، جز در موضوع بندهای یادشده که انجام تحقیقات از سوی شخص بازپرس الزامی است، در سایر موارد این الزام متأثر از تشخیص بازپرس در تفویض اختیار انجام آنها خواهد بود.
همچنین بازپرس به‌منظور حمایت از بزه‌دیده، شاهد، مطلع، اعلام‌کننده‌ی جرم یا خانواده‌ی آنان و همچنین خانواده‌ی متهم در برابر تهدیدات، در صورت ضرورت، انجام برخی از اقدامات احتیاطی را به ضابطان دادگستری دستور می‌دهد. ضابطان دادگستری مکلف به انجام دستورها و ارائه‌ی گزارش به بازپرس هستند. بازپرس مکلف است در مواردی که دسترسی به اطلاعات فردیِ بزه‌دیده، از قبیل نام و نام‌خانوادگی، نشانی و شماره‌ی تلفن، احتمال خطر و تهدید جدی علیه تمامیت جسمانی و حیثیت بزه‌دیده را به‌همراه داشته باشد، تدابیر لازم را برای جلوگیری از دسترسی به این اطلاعات فراهم کند. مراقبت از اطلاعات پرونده یکی دیگر از وظایف بسیار مهم بازپرس است. در صورت درخواست شاکی، چنانچه بازپرس مطالعه یا دسترسی به همه یا بعضی از اوراق پرونده را منافی با ضرورت حقیقت بداند، با ذکر دلیل، قرار رد درخواست را صادر می کند.
بازپرس کیست و چه وظایفی دارد
گاهی ممکن است بازپرس هنگام تحقیق، موفق به کشف جرمی دیگر شود که با جرم اول ارتباط ندارد. اگر این جرم بدون شکایت شاکی نیز قابل‌تعقیب باشد، بازپرس باید طبق قانون برای حفظ آثار و علائم وقوع جرم و جلوگیری از فرار و مخفی‌شدن متهم اقدامات لازم را انجام دهد. البته باید در این باره نیز هم‌زمان مراتب را به دادستان اطلاع دهد. در صورت ارجاع دادستان، تحقیقات ادامه خواهد یافت. اما اگر جرم کشف‌شده از جرائمی باشد که با شکایت شاکی قابل‌تعقیب است، مراتب در صورت امکان، از سوی دادستان به‌صورت درست و قانونی به اطلاع بزه‌دیده می‌رسد.
قرار توقف تحقیقات
بازپرس با اجازه‌ی دادستان تحقیقات را آغاز می کند، اما برابر قانون نمی‌تواند به عذر آنکه متهم معین نیست یا مخفی شده یا دسترسی به او مشکل است، تحقیقات خود را متوقف کند. در جرائم درجه‌های ۴ و ۵ و ۶ و ۷ و ۸ هرگاه با انجام تحقیقات لازم، مرتکب جرم معلوم نشود و ۲ سال تمام از وقوع جرم بگذرد، با موافقت دادستان، قرار توقف تحقیقات صادر و پرونده به‌طور موقت بایگانی می‌شود. در مواردی که پرونده شاکی دارد، مراتب به شاکی ابلاغ می‌شود.
دادیار کیست؟
شاید این سؤال در ذهن خیلی از افراد باشد که اگر وظیفه‌ی تحقیقات در دادسرا برعهدهی بازپرس است، پس چرا افرادی که به دادسراها مراجعه می‌کنند، اصولا نه با شخص بازپرس، بلکه با دادیار و شعب دادیاری مواجه می‌شوند. مطابق قانون، دادستان در مواردی که مجاز به تحقیق است، می‌تواند تحقیقات مقدماتی را به دادیار ارجاع دهد. در شرایط فعلی و تراکم کار و پرونده‌های موجود در دادسراها، در غالب موارد، پرونده‌ها به دادستانی ارجاع می‌شوند که دادستان نیز، تحقیقات مقدماتی را به دادیار ارجاع می‌دهد. این مسئله به رویه‌ای عادی میان دادسراها تبدیل شده است.