شهر تبریز است و مشگین مرز و بوم
کوی شمس و کعبه ملای روم
گر هوای کعبه داری یا که دیر
کاروانا رو که آبشخور بخیر
شهر تبریز است و پیر روزگار
سرگذشت او بهین آموزگار
ای که رخت از خانه ات بیرون فتاد
همت پاکان به همراه تو باد
شهر تبریز است و مهد انقلاب
آشیان شیر و شاهین و عقاب
ای که بار از شهر جانان بسته ای
بار خود با رشته ی جان بسته ای
****
به مهر ار قدم مینهی یا به خشم
برو ای مسافر قدم روی چشم
****
شهرتبریز است وجان قربان جانان میکند
سرمه ی چشم از غبار پای میهمان میکند
****
به راستی تبریز چه کرده که این چنین تاریخ ساز شده؟! چرا، فضلا ،علما و حکمای پیشرو،همواره به عنوان مهد فرهنگ ادب وهنر به تبریز نگریسته اند ؟ فهم این امرآسان است اگر نگاهی به سرگذشت تبریزدرقرن معاصر بیفکنیم؛ تنهاهمین برهه از تاریخ تبریز گویای کرامت وجایگاه تبریزدرقرون واعصار دور و نزدیک است. تبریز،درعصرحاضر،مزین به لقب (شهر اولین های ایران) است و چرایی آن را نیز دراین نوشته مرور خواهیم کرد:
بهتر است ابتدا، از مدنی ترین نهاد اجتماعی در شهرها،یعنی بلدیه آغاز کنیم؛ اولین شهر ایران که در آن بلدیه تأسیس شد، تبریز بود؛ زمانی که کلانشهرهای کنونی خیابان هم نداشتند، تبریز بلدیه داشت. بلدیه یا همان شهرداری تبریز درصدر جنبش مشروطه در تبریز تأسیس شد؛ خدا بیامرزد فرزند خلف تبریز میرزا قاسم خان والی اولین شهردار تبریزرا که براستی یکی از اولین های ماندگار ایران را در تبریز آفرید و بدین ترتیب، شناسنامه شهرداری تبریز در سال ۱۲۸۷ صادر شد.
یکی دیگر از مظاهر پیشرفت فرهنگی و متمدنانه تبریز، نخستین چاپخانه سربی ایران با حروف فارسی و عربی بود که در کهن شهر ترک نشین ایران تاسیس شد تا وسیله ظهور توانمندی های تبریز باشد. تبریز هنوز به یاد دارد شاهزاده والامقامش عباس میرزا را که به راستی فرزند فرهنگ تبریز بود. در سال ۱۲۲۷ تبریز شاهد افتتاح اولین چاپخانه سربی ایران به دستان مبارک وپرتلاش ولیعهد قاجار عباس میرزا بود.
هنوز صدای قرائت قرآن و کتاب را که از نخستین قرائت خانه ایران منعکس می شود، میتوان از ورای دیوارهای قدیمی و قدرتمند تبریز شنید. چرا که نخستین قرائت خانه ایران که در سال ۱۲۸۲ در تبریز تأسیس شد . از نخستین قرائت خانه که بگذریم، تبریز درسال ۱۳۰۰ شاهد احداث نخستین کتابخانه دولتی ایران به دستان مردی توانا به نام محمدعلی تربیت بود.
شاید امروزه خیلی ها بگویند اولین قطار شهری ایران در تهران بوده است . اما تاریخ به یاد دارد صدای سم اسبان تراموای تبریز را که در سال ۱۲۸۰ از ایستگاه راه آهن به سمت قونقا باشی در حال حرکت بود وبه مدت چهل سال مردم تبریز را دراین مسیر جابجا میکرد. تراموا را در تبریز قونقا و محل ایستگاه آخر آن را قونقا باشی نام نهادند.
بگویم از تبریز و کافه خورشیدش؛ کافه خورشید، اولین کافه رستوران به سبک مدرن در ایران بود که در سال ۱۲۸۴خورشیدی در تبریز به همت آقابیگ ایستگاهی معروف به (شفیع فرهور( در تبریز احداث شد و هنوز هم به عنوان قهوه خانه فعال است. تبریز شهر اولین هتل نیز هست. نخستین هتل، مطابق با معیارهای مدرنیته آن روز، در تبریز بنا شد. مهمان خانه “نظافت” اولین مهمان خانه مدرن و به سبک امروزی ایران بود که در سال ۱۲۸۲ خورشیدی با سرمایه و همت فرزند تبریز، میرزا اسحاق خان معزالدوله در کنار ستونهای استوار پل قاری افتتاح گردید تا باشد نشانی از نشانه های پیشرفت تبریز. نمیشود بگوییم از مهمان خانه نظافت و یادی نکنیم از نخستین رستوران مدرن در ایران که در محل هتل نظافت تبریز راه اندازی شد.
بزرگان گویند تبریز نه یک شهر، بلکه فرهنگ شهر است. کتابخانه و قرائت خانه را که گفتیم، چرا نگوییم از اولین سالن سینمای ایران که در تبریز در سال ۱۲۷۹ پس از ۵ سال از اختراعش به دست برادران لومیر، با نام سینما سولّی در تبریز کهن افتتاح شد.
تاریخ تبریز، زیرساخت های فرهنگ و علم را در خود نهفته دارد. امروزه شاید دانش آموزان ایران ندانند که اولین مدرسه تحصیلات ابتدایی به سبک نوین در تبریز به دستان معلم خردمندش میرزا حسن خان رشدیه بنا نهاده شد تا بار دیگر نام بلند آوازه پیر شهر ایران را در تاریخ اولین های وطن ثبت کند. گذر زمان هنوز به یاد دارد صدای دلنشین فرهنگ شهر ایران را که با صدای مادر گونه فرزندان کرولالش را ندا می داد: بیایید ای فرزندانم خوش آمدید به اولین مدرسه خویش؛ بیایید فرزندانم یاد بگیرید و بیاموزید فرهنگ نیاکان مان را. چرا که اولین مدرسه و کودکستان مخصوص کرولال های کشور هم در تبریز به همت دستان پرتوان جبار باغچه بان نویسنده بهترین کتاب کودک جهان از دید سازمان ملل در تبریز بنا شد تا تبریز کهن نبیند که معلولیت مانعی برای پیشرفت و تحصیل فرزندانش شده است.
بگویم از تبریز و زبان ترکی اش؛ از میرزا عبدالرحیم نجارزاده تبریزی اش بنیانگذار ادبیات نوین در ایران. بار دیگر تبریز و بار دیگر افتخار؛ تبریز در کارنامه خود بنیان گزاری انشای جدید و نمایش نامه نویسی به زبان ترکی را هم به یدک می کشد. در کنار میرزا عبدالرحیم نجارزاده تبریزی معروف به طالبوف که بنیانگذار انشای جدید بود، میرزا فتحعلی آخوندزاده بنیانگذار نمایش نامه نویسی ایران و میرزا آقا تبریزی اولین نمایشنامه نویس فارسی هم در کنار یکدیگربه عنوان سه ستاره درخشان تبریزموجب بالندگی و درخشش روزافزون تبریز در فرهنگ و ادب ایران شده اند.
پول! همان که می گویند چرک کف دست است، نوع کاغذی اش برای اولین بار در زمان حکم رانی گیخاتو خان مغول در تبریز چاپ شد که (چاو) نام داشت. وقتی سخن از پول(سکه) به میان میآید، تبریز به یاد میآورد زمان ولیعهدی عباس میرزای قهرمان را؛ زمانی را که در آن ۲۰۰ سکه ماشینی در نخستین ضرابخانه صنعتی ایران در تبریز به همت عباس میرزا ولیعهد قاجاری ایران ضرب شده بود.
بگوییم از تبریز و راه ابریشم و برویم سراغ بازار تبریزکه بزرگترین و وسیع ترین بازار سرپوشیده جهان است. از دیرباز، تبریز دروازه ورودی ایران به اروپا بود وبدین سبب، نخستین اتاق بازرگانی ایران در سال ۱۲۸۵ برای تسهیل مراودات تجاری ایران در تبریز بنیان نهاده شد.
بعید است که شهر باشد و شهرداری، اما نباشد شهربانی؛ پس بار دیگر تبریز با افتخار تمام اولین دیگری در تاریخ ایران به ثبت رساند و اولین شهربانی ایران در سال ۱۲۸۷ دراین شهرافتتاح شد، تا تبریز شهر امنیت ایران نیز باشد.
تلفن !تلفن را شاید الکساندر گراهام بل اختراع کرده باشد؛ اما تلفن را در ایران با تبریز میشناسند به همین علت تبریز شهر تلفن ایران نیز هست.
برق را توماس ادیسون اختراع کرد،لیکن نمیدانست تبریز دروازه ورود برق به ایران خواهد بود؛ آری تبریز اولین کارخانه تولید برق ایران را نیزبه نام خود ثبت و ضبط کرده است.
تبریز، بلدیه تبریز و شهربانی را نوشتیم و این بار بگوییم از اولین آتش نشانی؛ ( برج یانقین) اولین برج دید بانی آتش نشان های تبریز که یاد گار روس ها در تبریز است و نشانه ای از اهمیت ایمنی و سلامتی مردم برای مسوولین آن زمان.
تبریز را به شهر بدون گدا بودنش ستایش میکنند. اما شاید کمتر کسی بداند اولین خیریه غیردولتی ایران را مردم نوع دوست تبریز در سال ۱۳۳۱ برای کمک به هم شهری های نیاز مندشان راه اندازی کردند.
کتاب اولین های تبریز هنوز هم جای زیادی برای اولین های دیگر دارد! اولین های جدیدی که نشانه ورود سریع تبریز به دنیای مدرن امروزی است.
طولانی است حکایت تبریز و فرزندان اولین آفرینش، کلنل پسیان اولین تیزپرواز ایرانی؛ قاسم میرزا اولین عکاس ایرانی؛ حسین صدقیانی اولین ایرانی شاغل در لیگ اروپا و افتخار کوهنوردی ایران و آذربایجان و تبریز،
عظیم قیچی ساز که اولین ایرانی صعود کرده به ۱۴ قله بالای ۸۰۰۰ متری دنیا است.
نخستین سازمان توسعه گردشگری شهرداری های کشور، در پیرترین شهرداری ایران در سال ۱۳۹۴ یعنی همین ۲ سال پیش تاسیس شد.
تبریز شهر کارت بلیط الکترونیکی اتوبوس ایران نیز هست، اولین کارت بلیط الکترونیکی اتوبوس های کشور را هم مردم اولین خواه تبریز افتتاح کردند تا اولین های تبریز نقشی تازه، قلم زند .
تبریز کهن حتی از نخستین سینمای خودرویی کشور هم چشم پوشی نکرده و اولین سینمای خودرویی کشور را مسکن شده که تکنولوژی آن را مستر های انگلیسی صاحب بودند.
حال که سخن از اولین های امروز تبریز به میان آمد، بگوییم از تبریز و از اولین تاکسی هوایی ایران که در تبریز راه اندازی شد تا تبریز و جلفا را به پیوند زند. آری؛ نخستین دیگر تبریز تاکسی هوایی است که مسافران و تجار را از تبریز مرکز استان به منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس در شمال استان منتقل میکند.
شهر تبریز است و اولین موزه فوتبال ایران که در دی ماه سال ۱۳۹۴ به نام موزه فوتبال آذربایجان با همت یکی از میرزا والی ها و تربیت مسلک های امروز تبریز به نام ایوب نیکنام لاله افتتاح شد.
*****
با این همه، تبریز، همچنان توانمندی های بسیاری را در خود نهفته دارد تا شگفتی آفرین تاریخ ایران زمین باشد و در این راه، چشم به دستان فرزندان هنرمند و دانشمند خود دوخته تا خاک مشک بیزش را به آویزه های علم و هنر زینت دهند و نامش را در آفاق و افلاک، طنین انداز کنند.
نگارش: محمد یوسفی (شهردار مدرسه ۱۳ آبان کوی لاله)