سیمای ناخوش اولین و بزرگ ترین دانشگاه جهان و موقوفه جهان اسلام

بزرگنمایی تصویر

سیمای ناخوش اولین و بزرگ ترین دانشگاه جهان و موقوفه جهان اسلام

از تبریز- موسی‌ کاظم‌زاده: وقف یکی از برترین مصادیق احسان و نیکوکاری است که در تقویم رسمی‌ کشورمان بیست‌ و هفتم ماه صفر به نام روز وقف نامگذاری شده و دهه آخر صفر را همچنین به‌نام «دهه وقف» نامیدند که ریشه تاریخی و باستانی دارد. علت نامگذاری ۲۷ صفر در تقویم رسمی‌ کشور به‌نام روز وقف بیشتر به‌منظور سالروز ارتحال نبی گرامی‌ اسلام (ص)  به‌عنوان (اولین واقف) همچنین سالروز شهادت سبط اکبر حضرت امام مجتبی(ع) ( اولین متولی موقوفات امیر المؤمنین(ع)) اعلام شده است. با این وجود این سنت حسنه ریشه در تاریخ و تمدن مسلمانان دارد که به نوعی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آغازگر آن بوده و در طول تاریخ اسلام بیش از هر آئین دیگری مورد توجه بوده است. از سویی دیگر پیشینه وقف و عمل به آن در بین امت جهان اسلام چشمگیر بوده و از این رو این کار نیک و خیرخواهانه را بیشتر می‌توان در حوزه توسعه آموزش و نیز گسترش فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی مشاهده کرد که نمونه بارز این امر تاسیس مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان «ربع رشیدی » در حدود ۸۰۰ سال پیش در شهر تبریز بوده است. به سخن دیگر، سرزمین آذربایجان و در رأس آن شهر تبریز به نوعی پرچمدار سنت حسنه وقف در حوزه‌های مختلف از جمله بخش آموزش بوده یعنی حدود ۸۰۰ سال پیش در شهر تبریز، مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان «ربع رشیدی» به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد که اکثر امور این مرکز با درآمد وقف اداره می‌شد. البته نباید فراموش کرد که ربع رشیدی در روزگار عصر خود شهری کوچک ولی پیشرفته و تخصصی بود که در آن ۳۰ هزار خانه و ۲۴ کاروانسرا که شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی و کارگاه‌های صنعتی وجود داشت، به طوریکه این مرکز عظیم دانشگاهی در دوران اوج حیات خویش، مورد مراجعه مستقیم و استفاده دانشمندان معروف جهان و از جمله پزشکان و محققان یونان، روم، مصر، چین و دیگر ممالک آن روز آسیا و اروپایی، قرار می‌گرفت که فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف جهان از جمله ایران و بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد که از محل درآمد وقف آنها برای خدمات آموزشی و علمی استفاده می‌شد. از سوی دیگر، به استناد وقف‌نامه‌ای که از بانی آن به یادگار مانده، ربع رشیدی مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌های روز بوده و علاوه بر زبان‌های فارسی و عربی، دروس رایج به زبان‌های ترکی، چینی، یونانی، عبری، مغولی و احتمالاً سانسکریت تدریس شده و هزاران دانشجو در آن مشغول تحصیل بوده‌اند.   به عبارت دیگر، ربع رشیدی در زمان عصر خویش ممتازترین موسسه موقوفه و بزرگترین و مهم‌ترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی برای دانشمندان دنیا به شمار می‌رفت که به یقین چراغ هدایت ایرانیان و سایر ملت‌های دیگر هم بوده است که امروزه فقط از این بنای تاریخی و ارزشمند جهان اسلام دوره ایلخانی تلی خاک و چند ستون باقی‌مانده است. در واقع، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در عصر خود ضمن واقف بودن به اهمیت موضوع و جایگاه وقف به عنوان صالحات باقیات اقدام به انتشار وقف‌نامه ربع‌رشیدی می‌کند، در این وقف‌نامه اطلاعات دقیق و مستندی در باره نوع و چگونگی فعالیت‌های مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی ربع رشیدی و همچنین ارزش خدمات خواجه در پیشبرد و توسعه امور فرهنگی و آموزشی به دست می‌آید. البته نباید فراموش کرد که به برکت این مرکز علمی و فرهنگی در شهر تبریز بود که نسخه وقف‌نامه ربع رشیدی در سال ۱۳۸۴ شمسی (۲۰۰۶ میلادی) از سوی کتابخانه مرکزی تبریز به برنامه حافظه جهانی معرفی شد و در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷ میلادی)؛ در فهرست حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید و در بهمن ماه ۱۳۸۷ شمسی (۲۰۰۹ میلادی) نیز در فهرست حافظه جهانی ایران ثبت شد. حال آنچه در این خصوص حائز اهمیت است اینکه، محوطه تاریخى ربع رشیدی و وقف‌نامه آن در سال های ۱۳۵۴و ۱۳۸۶ به ترتیب در فهرست آثار ملى کشور و میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده ولی به نظر می‌رسد به‌خاطر برخی نامهربانی‌ها در دهه‌ها و سال‌های اخیر باعث شده که بعد از ثبت و گذشت ۱۲ سال از ثبت جهانی آن در یونسکو و ۴۴ سال در کشورمان؛ این اثر تاریخی و ارزشمند جهان اسلام باز هم همچنان در مهجوریت مانده و این اثر همچنان در انتظار اقدامات اجرایی و راهبردی مسوولان و دوستداران علم، تاریخ و میراث فرهنگی در سراسر دنیاست. بدون تردید باید گفت که بنا به نوشته مورخان و گزارش‌های سیاحان خارجی بخش‌هایی از این موقوفه تا عصر صفویه و حتی دوره قاجار پا برجا بود. ولی در سال‌های اخیر به‌خاطر بی‌توجهی‌ها، جز دیوار استحکاماتی، پایه و برج‌ها چیزی از آن باقی نمانده و  بیشتر زمین‌های آن به موسسات و اماکن مسکونی تبدیل شده است.   موقوفات ربع رشیدی در ۸ استان کشور و ۶ کشور به عنوان بزرگ‌ترین موقوفه ثبت جهانی مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان آذربایجان‌شرقی از موقوفات ربع رشیدی به عنوان بزرگ‌ترین موقوفه ثبت جهانی شده یاد و گفت:این موقوفه علاوه بر تبریز در شهرستان‌های دیگر استان و هشت استان از جمله کرمان و رفسنجان و ۶ کشور از جمله سوریه، عراق و ترکیه زمین‌های وقفی دارد و دو نیت مهم این موقوفه علم الادیان و علم الابدان است.  حجت الاسلام و المسلمین سیدشهاب الدین‌حسینی اظهار داشت: موقوفات ربع رشیدی بزرگ‌ترین سرمایه علمی و پزشکی و ثبت جهانی شده در استان است که با احیای آن کارهای مهمی در استان به وقوع خواهد پیوست. وی گفت: موقوفات خواجه رشید الدین فضل‌الله همدانی معروف به موقوفات ربع رشیدی بزرگ‌ترین موقوفه در کشور است که وقف نامه آن هم به ثبت جهانی رسیده است. حسینی افزود: این موقوفه علاوه بر تبریز در شهرستان‌های دیگر استان و هشت استان از جمله کرمان و رفسنجان و ۶ کشور از جمله سوریه، عراق و ترکیه  نیز زمین‌های وقفی دارد و دو نیت مهم این موقوفه علم الادیان و علم الابدان  است که با احیای این موقوفه عظیم می‌توانیم کمک‌های مالی خوبی از محل نیات این موقوفه به حوزه‌های علمیه، دانشکده‌های الهیات و علوم پزشکی انجام دهیم. وی خاطرنشان کرد: از ۷۶۰ سال پیش تاکنون ربع رشیدی بزرگ‌ترین موقوفه در سطح جهان است که رشید الدین فضل الله همدانی به عنوان اولین واقف در این دیار، امر خداپسندانه وقف را در گسترش علم آغاز کرد.   نکته دیگر حائز اهمیت در این زمینه اینکه مسوولان، متولیان و دستگاهای ذی‌ربط در خصوص مرمت، احیا و نگهداری ربع رشیدی اولین موقوفه جهان، در جریان باشند که این بنا به نوعی سمبل بیداری اسلامی و تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی بوده است و از این رو در صورت مرمت و احیاء دوباره آن می‌توان پرچمداری جهان اسلام و در این میان ایرانی‌ها را بر بام تولید علم و دانش برای جهانیان نشان داد.تبریز پرچمدار موقوفه در بخش آموزش ناگفته نماند، همان‌گونه که ربع‌رشیدی در دوران خواجه‌رشیدالدین یک شهر تخصصی و آینده‌نگر بود و در عصر خویش اکثر امورات آن به صورت وقف اداره می شد، امروز نیز باید به این مجموعه و ظرفیت‌های گذشته آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم، چون این آثار هویت و میراث گرانقدر تاریخ کشورمان هستند و باید برای احیا، حفظ و نگهداری آن از جان و دل مایه بگذاریم و از هیچ کوششی دریغ نکنیم. با این اوصاف اگر این روزها به سیمای بزرگترین موقوفه جهان یعنی « ربع رشیدی» چشم‌اندازی داشته باشیم به عینه مشاهده خواهیم کرد که در دهه‌ها و سال‌های اخیر وقف به عنوان یک سنت حسنه بیش از سایر اعمال اسلامی در سبد خانوار مسلمان مهجور مانده است. بنابراین آنچه باید در این زمینه تأکید داشته باشیم اینکه، وقف عملی است صالح و باقی که باید مورد توجه همه اقشار مختلف مردم قرار گیرد، این سنت نیک در حقیقت یکی از مصادیق والای نیکوکاری، نوع‌دوستی، دیگر خواهی و یکی از نشانه‌های بارز اهتمام به امور مسلمانان است که از دیرباز مورد توجه بوده و در صحنه حیات اجتماعی به امانت گذاشته است. از سوی دیگر، حال این پرسش مطرح می‌شود که خطه آذربایجان و در رأس آنها تبریز، شهر اولین‌ها که روزگاری پرچمدار اداره امور موقوفه در بخش آموزش، علم و فناوری در جهان بوده است، آیا در حال حاضر نیز با توجه  به سوابق گذشته و اسناد موجود، می‌تواند همچنان آن نقش گذشته را داشته باشد، آیا زیرساخت‌های برای شهر اولین‌ها فراهم شده و یا باید منتظر این زیرساخت‌ها شد؟   انتهای پیام/ ۶۰۰۲۳/س/ر

منبع