ممقان، «شهر جهانی نخودچی»/ اینجا، هر خانه‌ای کارگاهی است+ عکس و فیلم

بزرگنمایی تصویر

ممقان، «شهر جهانی نخودچی»/ اینجا، هر خانه‌ای کارگاهی است+ عکس و فیلم

از تبریز_ کتایون حمیدی: امروز می‌خواهیم از دو رفیق خوشمزه صحبت‌کنیم؛ از رفقایی که تا وقتی اسم‌شان می‌آید بلافاصله یاد کُرسی مادربزرگ و کاسه‌های پُر از آجیل روی کُرسی و جیب کُت پدربزرگ  می‌افتیم؛ همان کاسه‌ و جیب‌هایی که پُر از نخود و کشمش و تخمه ژاپنی بود و علاوه بر صفا و صمیمیت، انرژی خارق‌العاده‌ای را به بدن تزریق می‌کرد.  قصه‌های نخود و کشمش، خاطرات جداناپذیر با بچه‌های دهه شصتی و پنجاهی است و همیشه با لذتی وصف‌ناپذیر جزو سبد غذای‌ دانش‌آموزان و کودکان آن دوره محسوب می‌شد.  آن زمان‌ها چیپس و پُفک، معنایی نداشت و سبد خانوار پُر از تغذیه سالم بود ولی از وقتی مادربزرگ و پدربزرگ‌ها ترکمان کردند دیگر برکت از خانه‌ها نیز رفت و دنیای آجیل از نوع خانه مادربزرگی کوچک و کوچک‌تر و به شب یلدا و عید نوروز ختم شد.  شاید وقتی بچه بودیم چند سوال مرموز ذهنمان را به خود مشغول کرده بود که چگونه آجیل‌ها از مزرعه به ظرف‌های پذیرایی ما رسیده است و یا نخودچی چطور درست می‌شود که شبیه نخود است اما به سفتی آن نیست؟ یا تخمه ژاپنی چطور این همه راه از ژاپن آمده و در ظرف‌های آجیل ما جا خوش کرده است؟   ممقان، «شهر جهانی نخودچی»/ اینجا، هر خانه ای کارگاهی است برای یافتن جواب این سوال‌ها، در یکی از روزهای خنک پاییزی به شهری می‌رویم که کل نخود تفت داده ایران در آنجا تولید می‌شود و به «شهر جهانی نخودچی» شهرت دارد. شهری که مردمانش به سخت کوشی معروف هستند و در کارگاه‌های کوچک و خانگی، ۹۹ درصد نخودچی کشور را تامین می‌کنند. اینجا ممقان و یا به زبان محلی ماماغان است که در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب غربی تبریز قرار گرفته و از توابع شهرستان آذرشهر(آذربایجان شرقی) است.  فرآوری نخود در ایران به صورت اختصاصی فقط در شهرستان ممقان انجام می‌شود، محصول فرآوری شده نخود علاوه بر پوشش ۴۰ درصدی بازارهای داخلی، ۶۰ درصد نیز به کشورهای اروپایی، آمریکایی و خاورمیانه صادر می‌شود و هر ساله ارزآوری قابل توجهی را برای کشور به همراه دارد. وارد شهر ممقان که می‌شوید حتما بوی تفت دادن نخود به مشامتان خواهد رسید؛ بویی که در داخل کوچه پس کوچه‌ها شهر می‌پیچد و هر غریبه‌ای را از خود بیخود می‌کند. پیدا کردن مغازه نخودپزی کار سختی نیست و سر هر خیابان و کوچه‌ای حداقل چندین کارگاه کوچک نخودپزی را می‌توان دید، اکثر این کارگاه‌ها خانوادگی هستند.    وارد یکی از این کارگاه‌ها می‌شویم که کارگرانش در شعله‌های بیش از ۳۰۰ درجه مشغول به تفت نخود هستند؛ کارگاهی ۴۰ متری آجری با سقفی بلند و پُر از نخودهای خام و دستگاه‌های نخودپزی که کاملا ایرانی است. آقا عزت صاحب این کارگاه  است و ۳۰ سالی می شود در اینجا فعالیت می‌کند، او از این طریق برای چند نفر دیگر نیز اشتغال ایجاد کرده است. هوای کارگاه دَم کرده و اختلاف دمای فاحشی با بیرون دارد، نخودپزان می‌گویند دیگر به این دما عادت کرده‌اند.  آقا عزت می‌گوید: «هیچ کشت نخودی در ممقان انجام نمی‌گیرد، بلکه اینجا کار فرآوری نخود به شکل نخود آجیلی و آرد نخود انجام می‌شود و بیشتر از شهرهای غربی و ارومیه نخود را تامین می‌کنند».  از او می‌خواهم تا از اولین مرحله تا آخرین مرحله فرآوری نخود را برایم توضیح دهد، ولی او پیشنهاد می‌دهد تا کناری بایستم و به کارهایی که انجام می‌دهد دقت کنم و هر چیزی که متوجه شدم را روی کاغذ بیاورم.    کیسه‌ای از بین انبوه نخودهای دپو شده داخل کارگاه بر می‌دارد و روی دستگاه بوداری می‌ریزد تا تمام ضایعات نخود از آن جدا شود؛ در این مرحله نخودها سایزبندی هم می‌شود چراکه هر سایزی مناسب فرآوری نخود نیست.  نخودهای الک و سایزبندی شده را روی دستگاه آتش می‌گذارد تا ۲۰ دقیقه حرارت ببیند، سپس در گونی‌هایی ریخته و به استراحت یک هفته‌ای می‌سپارد.  برای اینکه با فرآیند از نزدیک آشنا شوم از کیسه‌هایی که یک هفته از استراحت آنها گذشته است برداشته و ادامه فرآوری را انجام می‌دهد.  دوباره نخودها را در داخل دستگاه می‌ریزد تا زیر دمای ۱۴۰ درجه به مدت ۱۲ دقیقه قرار گیرد؛ بعد از اتمام این مرحله دوباره نخودها به استراحت یک روزه می‌روند.  آقا عزت برای ادامه فرآیند از کیسه‌هایی که یک روز از استراحت‌شان گذشته است برداشته و کار خود را ادامه می‌دهد و این دفعه، نخودها را به دستگاه آب‌زنی ریخته تا نم شود، سپس در دستگاه پوست‌زنی می‌ریزند و در دستگاه الک پنج کاره به فرآوری نهایی نخود می‌رسند.  نخودها در مرحله آخر در داخل ظرف‌های بزرگی قِل می‌خورد و همانند مرواریدهای طلایی منتظر خنک شدن هستند. به کارگاه دیگری می‌رویم، نخودپزی شغل جد و آبادی آقای سلطانی است، او نخودهای فرآوری زیادی را به کشورهای همسایه و خاورمیانه و حتی آمریکای لاتین صادر می‌کند. به گفته خودش، روزانه ۵۰۰ کیلو نخود به فرآوری می‌‌رساند و ۶ ماهه دوم سال اوج کاری کارگاه‌های نخودپزی ممقان است.  آقای سلطانی یک کیسه پُر از نخود به ما هدیه می دهد.   دوری در شهر ممقان زده و با صاحب چند کارگاه دیگر نخودپزی که از صدای الله اکبر اذان صبح کار خود را شروع کرده و تا ساعت ۱۴ بعد از ظهر به کار خود ادامه می‌دهند صحبت می‌کنم. آنها همه روزه از ساعت ۱۷ برای بازاریابی به بازار روز نخودپزی ممقان رفته و اطلاعات لازم از آخرین قیمت‌های خرید نخود را به دست می‌آورند.  علاوه بر این، ممقان دارای یک شرکت تعاونی تامین نیاز نخودپزان نیز هست که در نمایشگاه سال گذشته ربع رشیدی به عنوان غرفه برتر شناخته شده است.     فعالیت یک هزار و ۳۰۰ کارگاه نخودپزی در ممقان و فرآوری سالانه بیش از ۱۰۰ هزار تن نخودچی آجیلی و روانه بازارهای داخلی و خارجی محمد آقامحمدی ممقانی، مدیرعامل جوان شرکت تعاونی تامین نیاز نخودپزان ممقان از جمله جوانان تحصیل‌کرده بومی این شهر است. به گفته مدیرعامل شرکت تعاونی، این شرکت بنابه نیازهای مردم منطقه از سال ۱۳۸۲ تاسیس شده  و ۱۳۰۰ واحد فعال نخودپزی در ممقان را گرد هم آورده است. صنایع کوچک تبدیلی، بیشتر خانوادگی اداره می شوند. آقامحمدی در این خصوص می گوید: «هر کارگاه نخودپزی در ممقان معمولا ۳ یا ۴ نفر کارگر دارد که اکثرا خانوادگی اداره می‌شوند و این شغل یک شغل خانگی است».  او ادامه می‌دهد: «سالانه ۱۰۰ هزار تُن نخود در ممقان به فرآوری می‌رسد که ۴۰ درصد برای تامین داخلی و ۶۰ درصد برای صادرات و تامین خارجی اختصاص می‌یابد».  مدیرعامل شرکت تعاونی تامین نیاز نخودپزی ممقان خاطرنشان می‌کند: «ممقان شرایط مناسب برای کاشت نخود ندارد ولی تنها محل برای فرآوری نخود آجیلی است که بیشترین نخود را از هشترود، خرم‌آباد، نقده، بوکان و ارومیه و استان های دیگر تهیه می‌کند». او همچنین به انواع نخودها از جمله نخود آبگوشتی، سیاه و نخود آجیلی اشاره کرده و می‌گوید: «ما خواستار نخود آجیلی هستیم که بسیار متفاوت از نخود آبگوشتی و سیاه هستند». آقامحمدی می‌افزاید: «محصولات فرآوری شده به مناطق خلیج فارس، ترکیه، عراق، آمریکای لاتین، افغانستان، پاکستان، اروپا و غیره صادر می‌شود».    ممقان؛ پایتخت نخودچی جهان و شهر اقتصاد مقاومتی و بدون بیکار و اعتیاد او با اشاره به اینکه ممقان شهر تعاون، بدون بیکار، صنعتی است و با وجود مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها، هیچ واحد تولیدی خود را تعطیل نکرده است، ادامه می‌دهد: «ما در ممقان خودمان دستگاه تولید کرده و زن و مرد، همه تلاش می‌کنیم و با سختکوشی اجازه نمی‌دهیم تا چرخ اقتصادی شهرمان بخوابد». آقا محمدی در عین حال به مشکلاتشان هم اشاره می‌کند و می‌گوید:  «از لحاظ تسهیلات و وام‌ها با مشکلات زیادی روبرو هستیم چراکه اگر هدف اتکا به تولید ملی است این تولید ملی نیاز به حمایت هم دارد».   «کارگاه شهر ممقان»/اینجا هر خانه ای یک کارگاه صنعتی است او اضافه می‌کند: «بدون اغراق می‌توان هر خانه در ممقان را یک کارگاه صنعتی عنوان کرد، اینجا جوانان به دنبال پشت میزنشینی نیستند بلکه آستین بالا زده و اصالت و هویت و چرخه اقتصادی شهر را در بهترین درجه نگهداری می‌کنند و حتی با دو دانشگاه تبریز و دانشگاه جامع علمی و کاربردی پروژه‌های علمی آغاز کرده‌ایم».   آن‌گونه که آقامحمدی می‌گوید، ۷۰ سال پیش فردی به نام حاج بابا بادامچی شغل نخودپزی را با تجهیزات بسیار پایین به ممقان آورد و رفته رفته این به یک هویت در شهر تبدیل شد و اکثر مردم به این شغل مشغول هستند.  او معتقد است: «اگر حمایتی از نخودپزان ممقان انجام گیرد آنها قول ۱۰۰ درصد می‌دهند تا ظرفیت سالانه ۱۰۰ هزار تن به ۲۵۰ هزار تن برسد».  سوالی که در ذهنم ایجاد شده بود، موضوع بسته‌‌بندی نخودهای فرآوری شده و نحوه صادرات آنها به کشورهای خارجی است؛ از این‌رو با پرس‌و‌جو، با شرکت بسته‌بندی آقای آخوندی، از بازنشستگان سازمان جهادکشاورزی آشنا می‌شوم.  کارخانه تر و تمیزی که با چند دستگاه پرس، عملیات بسته‌بندی نخود را انجام می‌دهد و علاوه بر آن بخش بسته‌بندی ادویه‌جات را نیز دارد؛ همچنین در کنار کارخانه یک بخش مجهز برای تهیه آرد نخود و آزمایشگاه کیفی آرد نخود وجود دارد.  دستگاه‌های پرس برای اندازه‌های متعدی تنظیم شده است و آقای آخوندی نیز متناسب با خواست مشتریان کار بسته‌بندی را انجام می‌دهد. تغییرات اقلیمی و خشکسالی رخ داده در استان و بحران خشکی دریاچه ارومیه، ضرورت تغییر الگوی کشت و اصلاح الگوی مصرف آب را در منطقه دو چندان کرده است.     ۹۰ درصد کل نخودچی دنیا در شهرممقان/انحصارطلبی جهانی ممقان در فرآوری نخودچی رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجان‌شرقی در این خصوص می‌گوید: «با توجه به اینکه سهمی از نخود مورد نیاز نخودپزان ممقان وارداتی است لذا در این راستا طبق برنامه‌ریزی‌های صورت پذیرفته در نظر داریم کشت محصولات کم آب بر همچون نخود که مقاوم به شوری هستند را در استان به ویژه حوضه دریاچه ارومیه کشت کنیم».  اکبر فتحی ادامه می‌دهد: «۹۰ درصد کل نخودچی دنیا در شهرممقان فرآوری و به اقصی نقاط دنیا و کشورهای مختلف صادر می‌شود».  به گفته فتحی، علاوه بر واحدهای صنعتی بزرگ، بالغ بر ۱۲۰۰ واحد صنایع تبدیلی و کارگاهی کوچک در شهر ممقان برای فرآوری ۱۲۰ هزار تن نخودچی مشغول به کار هستند. در عین حال، کلنگ زنی مجتمع نخودچی ممقان در زمینی به مساحت ۱۸ هکتار همزمان با هفته دولت با حضور استاندار آذربایجان‌شرقی انجام گرفته است، موضوعی که رئیس سازمان جهادکشاورزی به آن اشاره کرده و می‌گوید: «بزودی با احداث و راه اندازی این شهرک برای هزار نفر اشتغالزایی مستقیم و ۲ هزار نفر اشتغالزایی غیرمستقیم ایجاد شده و در مجموع ۱۳۷۰ خانوار از مزایای راه اندازی و فعالیت این شهرک بهره‌مند خواهند شد». سفر نیم روزه برای تهیه گزارش به پایان رسیده و نگاهی به سوغاتی‌ها و محصولات ممقان می‌اندازم که پشت هر کدام از آنها دست‌های سیاه شده و پیشانی عرق کرده و صبر چند روزه وجود دارد.  بنابه گفته کارشناسان تغذیه، نخود سرشار از فیبر، پروتئین، کلسیم و آهن است که مثل یک برس زبر، سیستم گوارشی را پاک می‌کند و گلوکز و کلسترول خون را کاهش می‌دهد. نیاز به انسولین را هم در افراد دیابتی کم می‌کند. صنایع کوچک تبدیلی مانند صنعت بومی و محلی نخودپزی با قدمتی ۶۰ ساله، نقش بسزایی در تحقق اقتصاد مقاومتی دارند که در شرایط کنونی کشور و تحریم‌های ظالمانه می‌تواند با اقدامات مناسب دولت و حمایت از تولیدکنندگان و فعالان این بخش، ضمن رونق بیش از پیش آن موجب توسعه صادرات و به تبع آن اشتغالزایی گسترده در منطقه شود. گرچه فرآوری نخودچی در انحصار ممقان است ولی در سال‌های اخیر تبلیغات و بازاریابی مناسبی در راستای شناسایی و برندسازی این صنعت انجام نشده است و گاها دیده شده نخودچی با نام تجاری سایر کشورها مورد استفاده قرار گرفته است، موضوعی که می تواند باعث کاهش انگیزه تولید کنندگان این محصول شود. برای دیدن گزارش تصویری ممقان شهر نخودچی ایران و مراحل فرآوری آن اینجا را کلیک کنید. انتهای پیام/۶۰۰۲۷

منبع