سمفونی عشق و هنر با ابریشم و قیر/تولید گران‌ترین روسری‌های جهان در اسکو+ عکس و فیلم
از تبریز _کتایون حمیدی: اگر در این فصل زیبای پاییزی گذرتان به شهرستان اسکو در آذربایجان‌شرقی افتاد، علاوه بر زیبایی‌های خزان پاییزی، پارچه‌های رنگارنگی که از روی رخت‌هایی در پشت بام خانه‌ها آویزان هستند و با وزش باد به این سو و آن سو می‌روند، توجه‌تان را جلب خواهند کرد. روسری‌هایی که شهرت جهانی پیدا کرده‌اند اینجا نخ ِ نگاهتان به طرح‌های پر نقش و نگاری از انواع روسری، شال و پارچه‌های ابریشمی گره می‌خورد که سمفونی از هنر و عشق را بر دلتان می‌نشاند. «روسری‌های کلاقه‌ای» زیبا و نفیسی که توسط هنرمندان اسکویی با نقش و نگارهای سنتی روی پارچه‌های ابریشم بافته می‌شود، یکی از نمادهای معروف آذربایجان است. اگر چه رنج ِ رج به رج بافتن روسری‌ها، با ذوق و هنر هنرمندان اسکویی آمیخته شده است اما استفاده از طرح و نقش‌های زیبا و بی‌بدیل در تولید آنها، باعث جذابیت آنها شده و شهرت جهانی پیدا کرده است. می‌گویند روسری‌های این شهر ۲۰ هزار نفری، از گران‌ترین روسری‌های جهان است و حتی یکی از نمونه‌های آن که چند صد سال پیش تولید شده در موزه لوور فرانسه نگهداری می‌شود. «روسری‌های کلاقه‌ای» بافت اسکو به کشورهایی چون آلمان، آمریکا، ترکیه، ترکمنستان و آذربایجان صادر می‌شود. هنر چاپ کلاقه‌ای یا چاپ باتیک یکی از مهارت‌های بومی شهرستان اسکو در آذربایجان شرقی است که در سال ۱۳۸۹ به عنوان مهم ترین صنایع دستی این شهرستان در زمره میراث معنوی به ثبت ملی رسیده است و در سال ۱۳۹۴، چهار اثر چاپ باتیک موفق به دریافت نشان ملی مرغوبیت شد. چاپ باتیک، زدن مهرهای سنتی بر روی پارچه‌های ابریشمی و رنگ‌رزی با رنگ‌های اغلب طبیعی است که قدمتی ۵۰۰ ساله در شهرستان اسکو دارد. این هنر بومی جزو مشاغل خانگی محسوب می‌شود و اکثر کارگاه‌های این محصول به صورت خانوادگی اداره می‌شوند. براساس آخرین آمارها، بیش از ۵۰ کارگاه چاپ باتیک در اسکو وجود دارد که به طور میانگین، تعداد محصول تولید شده در کارگاه‌های موجود روزانه ۱۶۰۰ عدد است که این رقم به ۵۲ هزار عدد در ماه می رسد. برای آشنایی با نحوه تولید این روسری‌های گران و تهیه گزارش، به سراغ یکی از کارگاه‌هایی می‌رویم که ۱۵ سال پیش توسط یک جوان راه‌اندازی شده است. وقتی هنر بومی آذربایجان در جهان قد علم می‌کند سعید بهمنش صاحب فعلی این کارگاه، جوان ۳۵ ساله‌ای است که شغل اجدادش را احیاء و به تبع آن برای ۱۰ جوان دیگر نیز اشتغالزایی مستقیم ایجاد کرده است. او میگوید: «صفر تا صد تولید در خود کارگاه‌ها انجام میگیرد و اکثر محصولات‌مان به ترکمنستان، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، افغانستان، پاکستان و مشهد صادر می شود». کارگاه آقای بهمنش، شبیه خانه‌های مسکونی ویلایی است که یک طرف حیاط، برای سکونت و طرف دیگر به عنوان کارگاه استفاده می‌شود. از بیرون کارگاه می‌توان پارچه‌های ابریشمی با نقش و نگارهای زیبا که از طناب‌هایی آویزان شده‌اند را دید؛ در گوشه‌ای از حیاط نیز بشکه‌های نفتی قرار دارند که برای تهیه این روسری‌ها مورد استفاده قرار میگیرد، این بشکه‌ها حتی بعد از مصرف نیز دور ریخته نمی‌شوند بلکه همان نفت مصرفی را به قیر تبدیل و برای قلم‌زنی و طراحی روسری استفاده می‌کنند؛ اینجا همه جا چیز بوی اقتصاد مقاومتی و تولید ملی می‌دهد. سمت راست کارگاه، آلاچیق مانند است که دمای داخل آن با بیرون ۵۰ درجه تفاوت دارد و بوی قیر و نفت همه جای آنجا را احاطه کرده است، این قسمت هم مرحله اول و هم مرحله آخر برای تولید روسری‌های کلاقه‌ای محسوب می‌شود. آقای اسکویی و زکی در این قسمت روسری‌های طراحی شده با قیر را در داخل نفت و در دمای بالا شستشو می دهند و برای رنگ‌دهی آماده می‌کنند. به گفته خودشان، نحوه شست‌وشو با نفت، فوت و فن خودش را دارد چراکه پارچه ی در دستشان همانند یک طلا بوده و ظریف است و نمی‌توان هر طور که دوست داشت آنها را مچاله و یا از نفت خارج کرد زیرا احتمال آتش‌سوزی نیز در اینجا وجود دارد. باور کردنی نیست که روسری ابریشمی‌های زیبا و با قیمت‌‌های گران از داخل این سیاهی‌ها تولید می‌شود. با عبور از چند دالان به قسمت دیگر کارگاه می‌رسیم، قسمتی که بخش قالب‌زنی و طراحی است و جوانان ۱۸ تا ۲۵ ساله در اینجا فعالیت می کنند. پارچه‌های رنگارنگ ابریشمی را روی میز کار پهن کرده‌اند و با قالب‌های چوبی که در خود کارگاه تولید می‌شود روی پارچه نقش‌آفرینی می‌کنند. نقشه‌های روی پارچه با قیر انجام می‌شود و اگر یک روسری طرح زیاد داشته باشد گران‌تر خواهد بود و علت اینکه کار طراحی و قلم‌کاری را با قیر انجام می‌دهد به خاطر تثبیت رنگ و نفوذناپذیری است. به گفته مسوول کارگاه، برای تولید یک روسری باتیک، چندین روز وقت لازم است و نزدیک به ۳۰ مرحله برای تهیه آن طی می‌شود. روسری کلاقه‌ای، زیبای خفته در دل آذربایجان مواد مورد مصرف برای تولید روسری کلاقه‌ای پارافین، نفت، و قیر است و نوسانات اخیر قیمت مواد اولیه باعث تغییر قیمت روسری‌های تولیدی می‌شود، زیرا صاحبان کارگاه‌های تولید روسری کلاقه‌ای معتقدند که قیمت رنگ ۲۰ هزار تومانی یکباره به یک میلیون تومان رسیده و دولت نفتی هم به صاحبان این شغل‌ها نمی‌دهد و آنها مجبورند تا هر یک لیتر نفت را با ۱۲۰۰ تومان بخرند. زمینه رنگ روسری بستگی به علاقه مشتری دارد و برخی‌ها پُر طرح و برخی‌ها ساده و کم طرح دوست دارند ولی خارجی‌ها بیشتر روسری با طرح رنگ برگ‌های پاییز را می‌پسندند. طرح‌های قلم زنی شده با قیر توسط نفت شستشو می‌شود زیرا تنها ماده‌ای که می‌تواند قیر را از بین ببرد، نفت است و سپس آنها را در طناب‌های روی پشت‌بام آویزان می‌کنند تا نفت تبخیر شود و سپس با آب و صابون پارچه نقش شده را شسته و به خشکشویی و اتوشویی می‌سپارند. آدرس کارگاه دیگری را گرفته و به آنجا می‌رویم؛ کارگاهی که تعداد کارگران این کارگاه بیشتر بوده و توسط یک پیرمرد برای اشتغالزایی جوانان و حتی پسر خود ایجاد شده است. سمفونی عشق و هنر حاج آقا امیدی، موسس این کارگاه محلی در کنار شهر را برای راه‌اندازی کارگاه روسری کلاقه‌ای انتخاب کرده است که همانند کارگاه قبلی دارای چند بخش و البته کمی بزرگتر است. او از نبود یک شرکت تعاونی برای این شغل گلایه دارد ولی برای توسعه و حفظ شغل اجدادیش همچنان آستین‌هایش را بالا زده و روزانه در تولید روسری به کارگرها کمک می‌کند. در یک قسمت پارچه‌های ابریشمی داخل دیگ‌های بخار در حال شستشو شدن هستند تا از حالت سخت بودن به نرمی تبدیل شوند. قسمت دیگر کارگاه، ابریشم‌های دپو شده‌ای وجود دارد که قرار است تا چند روز دیگر تبدیل به روسری‌های بلند و خوش طرح و رنگ شوند. قسمت غربی کارگاه نیز محل شستشوی روسری‌های طراحی شده با قیر توسط نفت است که جوانانی برای شستشو، دستانشان را داخل نفت داغ می‌کنند؛ اکثرا این جوانان دارای تحصیلات دانشگاهی هستند. آقای امیدی به سختی‌های تهیه نفت اشاره کرده و میگوید: «به ما می‌گویند برای چند تا کارگاه نمی‌توانیم آن همه راه را بیاییم و چند بشکه نفت تحویل دهیم». نکته جالب در تهیه این روسری‌ها برندهای مشخص شده و طرح‌های منحصر به فرد هر کارگاه برای خود است که امکان کپی و تقلب را صفر می‌کند. آقای امیدی روسری‌های تولید شده در کارگاه‌اش را به دست گرفته و میگوید: «زنان عشایر و افرادی که جنس خوب می‌شناسند سال‌‌هاست روسری کلاقه‌ای سر می‌کنند و با اینکه ۷۰ سال دارند ولی نه موی سفید و نه موی ریخته دارند». به گفته او، در شهر و کشورهای دیگر نیز روسری باتیک وجود دارد ولی تولید آنها دستی نیست بلکه به صورت چاپی است و در چاپی نیز نمی‌توان انتظار تنوع طرح داشته باشیم. بیشترین تولیدات این روسری‌ها برای عروسی و جشن و شادی است به طوریکه در قدیم خانواده عروس و داماد از این روسری استفاده می‌کردند تا خانواده هر کدام در مراسم مشخص شود که البته این رسم اکنون نیز برای برخی قبایل همچنان پایدار است. ذوق و هنر ِ هنرمندان آذربایجانی که شهرت جهانی دارد در مجموع بیش از ۴۰ درصد تولیدات باتیک در بازار داخلی توزیع و مصرف می شود که بیشترین بازار فروش آن مربوط به مناطق عشایر نشین و ترکمن‌نشین است. براساس آمارهای موجود، حدود ۶۰ درصد از محصولات باتیک به صادرات اختصاص می یابد و برآورد میزان مصرف خارجی براساس تولید کارگاه های این شهرستان بیش از ۹۲ هزار عدد محصول باتیک است. احیاء صنعت ابریشم بافی، ایجاد اشتغال، ایجاد ارزش افزوده و افزایش صادرات غیرنفتی، کاهش واردات محصولات مشابه و جلوگیری از خروج ارز و توسعه کسب وکار روستائیان هدف تولید از جمله مزیت های اقتصادی و اجتماعی چاپ باتیک است. مهم‌ترین موانع و مشکلات تولیدکنندگان چاپ باتیک شامل هزینه بالای تولید، ضعف در بازاریابی و برندسازی، صادرات فله‌ای و واردات برخی مواد اولیه با وجود ظرفیت تولید داخلی است. پیشینه چاپ باتیک و وضعیت فعلی آن در جهان طبق اسناد موجود اصالت این هنر به چین می‌رسد و سپس در اندونزی این هنر به اوج رونق خود رسید. پس از آن کشورهای دیگری همچون هند، سریلانکا و مالزی این هنر را رواج دادند و در قرن هفدهم میلادی نیز کشورهای هلند و فرانسه این هنر- صنعت را دنبال کردند. ایرانیان نیز، به واسطه قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، به واسطه بازرگانان و کاروان‌هایی که از این مسیر عبور می‌کردند، با چاپ باتیک آشنا شده و آن را به کار گرفتند و شهرهایی از قبیل تبریز، اسکو، دیزج، کهنمو، اسکندان و باویل در استان آذربایجان‌شرقی در اینکار گوی سبقت را از دیگر شهرها ربودند، به طوریکه امروزه شهرستان اسکو مهد و زادگاه چاپ باتیک در کشور به شمار می‌رود. هر چند که امروزه، کشورهایی مثل تایلند، اندونزی، سریلانکا و هند از پیشکسوتان تولید این هنر – صنعت به شمار می‌روند، اما در کشورهایی مثل آلمان و فرانسه نیز این هنر به اوج شکوفایی خود رسیده است. به‌طوری که به راحتی می‌توان انواع طیف‌های رنگ، انواع پارچه‌های ابریشمی با رنگ‌های مختلف و انواع وسایل این کار را تهیه کرد بنابراین، هرچند که این هنر در ایران ناشناخته مانده است اما در بیشتر کشورها، این هنر، هنری کاملاً شناخته شده و پرطرفدار است. خارج کردن روسری‌های کلاقه‌ای از صادرات چمدانی و ایجاد نمایشگاه و معرفی بیشتر از قدم‌های موثر و مهم برای توسعه این هنر بومی است. سالانه بیش از یک میلیون گردشگر داخلی و خارجی از شهرستان اسکو بازدید می‌کنند و این فرصت مناسبی برای معرفی هر چه بیشتر روسری‌های کلاقه‌ای بافت اسکو می‌باشد که نمونه یک تولید ملی با ارزش در داخل یک شهر کوچک است. برای دیدن عکس‌های بیشتر این گزارش اینجا را کلیک کنید. انتهای پیام/۶۰۰۲۷
ثبت دیدگاه