داغ حسین(ع) در بستر زمان

داغ حسین(ع) در بستر زمان

، معصومه درخشان: رمز این‌که حیات تشیع با زنده‌ نگهداشتن خاطره و یاد واقعه عاشورا گره خورده،‌ همین است که ابتکار تشکیل مجالس سوگواری و اقامۀ عزای سالار شهیدان اول‌ بار توسط خود ائمۀ طاهرین (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) صورت گرفت و در طول تاریخ توسط پیروان راستین‌ ایشان استمرار یافت.    پس از واقعه عاشورا، مراسم عزادارى امام‌حسین(علیه‌السلام) نخستین‌بار در روز یازدهم محرم سال ۶۱ هجرى در کنار اجساد مطهر شهیدان توسط اهل‌ بیت(علیهم‌السلام) برگزار شده است.  هنگام ورود کاروان اسیران به کوفه، امام زین‌العابدین و حضرت زینب و ام‌کلثوم (علیهم‌السلام) براى مردم کوفه که براى تماشا آمده بودند سخنرانى کردند و در پى این سخنرانی‌ها، صداى ضجه و گریه از خانه‏‌ها و مردم کوفه بلند شد که به نوعی عزاداری برای شهدا و افشاگری امویان بود. پس از ورود کاروان اسرا به شام و خطابه‌خوانی امام سجاد(علیه‌السلام) در شام، یزید به اهل‌بیت امام‌ حسین(علیه‌السلام) اجازه داد که عزادارى کنند و آنان ‏به مدت سه روز به طور رسمى در شام عزادارى کردند، عزاداری بعدی در مدینه برپا شد و پس از ورود اهل‌بیت به مدینه، عزاى عمومى بر پا شد و تمامى مردم مدینه ناله و ضجه کردند. حلقه‌های عزادارى توسط اشخاص و افراد سرشناس بر‌پا شد. از جمله کسانى که در مدینه‏ مجلس‏ عزادارى بر پا کردند، حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) بود. این عزادارى، مدینه را در آستانه‌ انفجار و حرکت عمومى قرار داد و عمربن‌سعد، جریان را به یزید گزارش داد و اعلام کرد که: «تحقیقاً وجود زینب در مدینه اندیشه‌ها را تحریک مى‌‌کند زیرا او سخن‌ور، دانا و باهوش است. خود و کسانى که با او همراهى می‌کنند، در نظر دارند براى خون‌خواهى حسین قیام کنند». همین مسئله سبب شد که آن حضرت به شام یا مصر تبعید شد و در همان دیار هم رحلت نمود.  پس از شهادت امام حسین(علیه‌السلام)، ائمه خود اقامه‌ عزادارى می‌کردند و شیعیان را به اقامه‌ عزا و گریه و عزادارى تشویق می‌کردند. حضرت امام‌ رضا(علیه‌السلام) درباره‌ سوگواری پدر بزرگوارش، حضرت امام‌ موسی‌ بن‌ جعفر(علیه‌السلام) چنین می‌فرماید: « روش همیشگی پدرم امام‌ موسی‌ بن‌ جعفر(علیه‌السلام) این بود که هرگاه ماه محرم می‌رسید، پیوسته اندوهناک بود و خنده‌ای در چهره نداشت؛ تا دهۀ عاشورا سپر‌ی شود، روز عاشورا،روز گریه و سوگواری و مصیبت ایشان بود». عزاداری برای امام‌حسین‌(علیه‌السلام) بعد از واقعه‌کربلا در بین دوستان و شیعیان آن حضرت معمول بوده است، ولی به دلیل مخالفت‌ها و ستمکاری خلفا و حکومت‌های وقت، این کار پیوسته در خفا انجام می‌شد.  اما از آغاز قرن سوم، عزادارى وضعیت دیگرى یافت. در قرن سوم و چهارم و پنجم، همزمان با تشکیل دولت‌هاى آل‏بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر نفوذ مذهب تشیع گسترش یافت و مراسم عزادارى توسعه یافت و در بسیارى از شهرها روز عاشورا عزا و تعطیل عمومى اعلام شد و در این بین، تشکیل حکومت آل‌بویه، از اهمیت خاصی برخوردار است. لذا در طول تاریخ می‌بینیم هرگاه اندک مجال و خرده آزادی نسبی‌ فراهم شده‌ است، این مجالس رنگ علنی یافته‌اند و در باقی مقاطع هم در خفا به حیات پنهان خود ادامه داده‌اند، این روند ادامه یافت تا عصر حاکمیت دیلمیان که برای اولین‌بار، «آل بویه» یک دولت شیعی – ایرانی  تشکیل دادند.  اولین نمونه‌های آنچه که ما امروز تحت عنوان دسته‌های عزاداری و هیأت‌ها‌ی مذهبی می‌شناسیم، به این دوره مربوط می‌شود و با ظهور بزرگ‌ترین و مقتدرترین دولت شیعی، «صفویه»، و به خصوص دوران سلطنت «شاه عباس اول»، برای همیشه دیگر از نهان‌خانه برون آمده و توسعه روزافزون پیدا کردند. نقطۀ عطف دیگر، عصر «قاجار» و به‌ خصوص عهد ناصری است که دسته‌های مذکور با آمیختگی و همراهی، هنر «تعزیه» رواج چشم‌گیری پیدا می‌کنند. پس از این دوره هم، هیات‌های مذهبی به عنوان یک خرده‌نظام قوی در دستگاه‌ تبلیغ مذهبی، دوشادوش خرده‌نظام «روحانیت و حوزه» گسترش یافته و بر قدرت خود افزودند، هرچند با اعمال و برنامه‌های دین‌ستیزانه‌ پهلوی اول و دوم، اندکی از این قدرت کاسته شد اما پیروزی انقلاب اسلامی به مثابۀ خون تازه‌ای در کالبد این ‌گروه‌ها بود و تاریخ حیات آنان را وارد مرحله‌‌ تازه‌ا‌ی کرد.  مرحله‌ا‌ی که در آن تحولات گسترده‌ا‌ی را هم در قالب و هم درون‌مایه پذیرا شدند و از آن شکل نسبتاً یکسان و مشابه پیشین به سمت اشکال متعدد با هویت‌ها و تعاریف و کارکردها‌ی مجزا پیش رفتند که ظهور «هیات انقلابی» مظهر این تحولات است. به بیان صریح‌تر، پیروزی انقلاب اسلامی را می‌توان نقطۀ عطف مهم و کلیدی در حیات مجالس سوگواری تلقی کرد. قرائت و آموزش قرآن اولین مراسم خانگی  مهری بسناس، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز در گفت‌وگو با فارس با بررسی سیر تاریخی عزاداری‌ها با اشاره به روایات موجود در مورد برگزاری مراسم  خاص از جمله آموزش و قرائت قرآن کریم در خانه‌ها گفت: در روایات ائمه اطهار (ع) آمده است،” هر خانه‌ای که در آن قرآن تلاوت شود، نوری به سمت خدا تلالو می‌یابد” و در سفارشات قرآنی نیز بر صله ارحام و سادگی برگزاری مجالس تاکید شده است. وی ادامه داد: اگر ریشه و پایه برگزاری مراسم برگزار شده در خانه‌ها را از این دست مراسم در نظر بگیریم، باید گفت قبل از ورود اسلام به ایران حضرت علی (ع) ‌و فاطمه زهرا (س) یادگیری قرآن را از خانه خودشان آغاز کردند و برگزاری مراسم مذهبی در خانه آنها آغاز شد هر چند در ابتدا برای آموزش قرآن بود. بعد از شهادت امام حسین(ع) مرثیه‌های خانگی توسط حضرت زینب (س) برگزار شد و اصحاب و صحابه اهل بیت (ع) آن را دنبال کردند و به این ترتیب برگزاری مجالس و مراسم در خانه‌ها رونق گرفت.در طول تاریخ عزای حسینی تعطیل نشده است استاد تاریخ دانشگاه تبریز با اشاره به خفقان‌های حاکمان وقت  در برهه‌های تاریخی اظهار داشت: مراسم عزاداری که در خیابان‌ها و به صورت اجتماعی و عمومی برگزار می‌شد، در برخی از برهه‌های تاریخی و با فشار حکام وقت و خفقان‌هایی که  ایجاد می‌کردند، این عزاداری‌ها از خیابان‌ها به خانه‌ها منتقل می‌شد ولی هیچ‌وقت عزاداری بر حضرت امام حسین(ع ) تعطیل نشده است.  بسناس، رواج یافتن عزاداری‌های خیابانی را دوره آل‌بویه ذکر کرد و افزود: نخستین عزاداری عمومی به دوره حکومت شیعی آل‌بویه برمی‌گردد. در این دوره مراسم عزاداری چه به صورت خیابانی و مرثیه‌ها و روضه‌های خانگی رواج پیدا کرد،«معزالدوله دیلمی» برای نخستین بار در ایران دستور داد روز عاشورا مردم جایی مشخص از شهر جمع شوند، رخت عزا بپوشند، بازارها را بستند، خرید و فروش در آن روز منع و پارچه‌های سیاه عزا از در و دیوار شهر آویخته شد. سلسله آل‌بویه در بخش‌هایی از شمال کشور مستقر بودند، این نوع عزاداری از آنجا به سایر نقاط کشور نیز گسترش یافت و بعد از آل‌بویه حکومت سلجوقیان روی کار آمدند که سنی مذهب بودند و با روی کار آمدن آنها عزاداری‌ها کمرنگ شد ولی هیچ‌وقت قطع نشد. عزاداری‌های حسینی ناشی از رفتار حکومت عضو هیات علمی دانشگاه تبریز، رفتار مردم در عزاداری‌های حسینی را ناشی از رفتار حکومت‌های مختلف در ایران ذکر کرد و یادآور شد:حکومت‌ها متوجه بودند که مردم دست از عزاداری‌ها و آداب و رسوم مربوط به عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) دست نمی‌کشند، هر کجا که حکومت‌ها با مردم هم راستا و همسو بودند عزاداری‌ها به صورت عمومی و در خیابان‌ها و معابر عمومی برگزار می‌شد و هر کجا حکومت‌ها با مراسم تعزیه، مرثیه و روضه‌خوانی مخالفت می‌کردند، مردم نوع عزاداری را عوض کرده و آن را در خانه‌های خود برگزار می‌کردند و این ناشی از عشق حسین (ع) است که در رگ‌های آنان وجود داشت. استاد دانشگاه تبریز، در ادامه به بررسی رفتار حکومت‌های مختلف در ایران پرداخت و خاطرنشان کرد: در زمان صفویه که به کمک قزلباش‌ها مذهب شیعه به صورت رسمی اعلام شد، عزاداری‌های حسینی بدون هیچ محدودیتی در خیابان‌ها برگزار می‌شد و از آن زمان هیات زنجیرزنی، اسب‌گردانی، شمشیر، علم و کتل، طبل، سنج و دهل به عزاداری‌ها اضافه شد. در دوران زندیه هم کریم‌خان زند مقید به آداب و رسوم بود و هیات عزاداری خیابانی را حمایت می‌کرد، در این دوره مشاهده می‌شود که  در عزاداری‌ها شبیه‌خوانی کرده و نقش شهدای کربلا را اجرا می‌کنند که هنوز هم برخی محلات شبیه‌خوانی اجرا می‌شود. چهره دوگانه پهلوی در عزاداری حسینی استاد تاریخ دانشگاه تبریز با اشاره به سیاست‌های دوگانه پهلوی اول در مورد عزاداری‌های حسینی بیان کرد: در زمان پهلوی اول که رضاخان بر مسند حکومت تکیه زده بود، دو چهره متفاوت از وی دیده می‌شود، در یک چهره رضاخان لباس عزا پوشیده و به عزاداری می‌پردازد، حتی خود را گل‌مالی کرده و پیاده راه می‌رفت و عزاداری‌ها در بیرون برگزار می‌شد ولی  در یک مقطع از تاریخ و در نوع دوم چهره خود، عزاداری‌ها را ممنوع اعلام کرد، دوره پهلوی اول دوره تاریکی برای عزاداری محرم و صفر ایران است، بنابراین عزاداری و تعزیه ممنوع شد. در دوران پهلوی اول و با خفقان رضاخانی، مردم دوباره به خانه‌ها عقب‌نشینی می‌کنند. مردم با تغییر نوع عزاداری خود بیشتر در خانه‌ها مراسم مرثیه و روضه برگزار ‌کردند و مرثیه‌های خانگی  به‌صورت ساده رونق بیشتری گرفت. وی تاکید می کند: در زمان پهلوی دوم، محمدرضا پهلوی در ظاهر مذهب را منع نمی‌کرد حتی فرح پهلوی نیز با چادر به حرم امام رضا علیه السلام می‌رفته است، در ظاهر به مذهب توهین نکرده حتی سعی نکرده است جلوی آنها را بگیرد چون فهمیده بودند که مردم گرایش خاصی به دین و اعتقادات مذهبی داشتند و نمی‌توان از این طریق بر مردم فشار وارد کرد چون می‌دانستند مردم در مقابل حکومت مقاومت می‌کنند.     بسناس، ذات این مرثیه‌ها را در ساده، بی‌ریا و بی‌تکلف بودن آن ذکر کرد و ادامه داد: این مرثیه‌ها خیلی ساده بود، مرثیه‌هایی که فقط با چای از عزاداران حسینی پذیرایی می‌کردند و تفاوتی بین فقیر و غنی که به مرثیه آمده‌اند نبود، آنها فقط در قید و بند غم امام حسین (ع) بودند، کاربرد مرثیه‌ها علاوه بر عزاداری صله رحم و باخبر شدن از احوال همدیگر بود.وی ادامه داد: از سوی دیگر این مرثیه‌ها محفل بسیار مناسبی برای تربیت دینی فرزندان بود که از کودکی در این مرثیه‌ها شرکت کرده و یاد می‌گرفتند که در عزای امام حسین (ع) شرکت کنند. آسیب‌های عزاداری را بشناسیم عضو هیات علمی دانشگاه تبریز در ادامه با بررسی آسیب‌های وارد شده به مراسم عزاداری در عصر معاصر خصوصاً طی سال‌های اخیر تصریح کرد: در طول تاریخ مراسم عزاداری و مرثیه تغییر و تحولاتی را شاهد بوده است، متاسفانه طی سال‌های اخیر برخی مراسم عزا با تشریفات و تجملات، اصل عزاداری را به حاشیه برده‌اند، در عصر حاضر تجملات وارد شده بر روضه‌های خانگی معنی این موضوع نشان می‌دهد.  بسناس با تحلیل مراسم مختلفی که در طول سال برگزار می‌شود، ادامه داد: برخی افراد طول سال مراسم با عنوان ” سفره” برگزار می‌کنند که این نوع مراسم هم برگرفته و به جای مانده از همان نوع مرثیه‌ها هستند ولی وقتی پیرایه‌ها، تجملات و زوائد این مراسم را مشاهده می‌کنیم، افسوس و ناراحتی دل انسان را می‌آزارد. وی افزود: داشتن آرایش سیاه موسوم به آرایش محرم، آرایش مو، لباس‌ها و کفش‌های خاص با سفره‌های خاصی که پهن می‌شود و  بر تم سیاه و سبز تاکید و تصریح دارند، باعث می‌شود کم کم خانواده‌هایی که از عهده این تجملات برنمی‌آیند، برگزاری مرثیه و روضه حسینی را تعطیل کنند و این مراسم آهسته آهسته جمع شده و از رونق می‌افتد. در حالی که اگر ریخت و پاش‌های اضافی و تجملات حذف شود، مرثیه‌ها و روضه‌های حسینی پررونق‌تر می‌شود.  سادگی مهم‌ترین ویژگی مرثیه  این استاد دانشگاه، سادگی را مهم‌ترین ویژگی مرثیه دانست و گفت:  مرثیه‌های قدیمی در عین حال که بسیار ساده و پررونق بود، از لحاظ معنوی نیز بسیار پربار بودند و جاوید و زنده بودن یاد و نام امام حسین(ع) نیز در گرو همین سادگی‌ها و بی‌آلایشی‌هاست که دوام می‌آورد. علاوه بر آن در مرثیه‌ها گریه بر مصیبت امام حسین (ع) با آرامش روح همراه بوده و روح‌ها را صیقل می‌دهد و در روایات دینی هم آمده است که هر کس برای حضرت سیدالشهدا (ع) گریه کند، پاداش خواهد گرفت و این گریه در درجه اول برای خود فرد نیز بهتر است.هشدار نسبت به گسترش فرقه‌های انحرافی عضو هیات علمی دانشگاه تبریز در ادامه به بانیان مراسم و مجالس حسینی افرادی را که به عنوان مداح یا سخنران به مراسم خود دعوت می‌کنند، گفت: طی سال‌های اخیر افراد زیادی به عنوان مداح فعالیت می‌کنند، باید بین مداحان باسواد و بابصیرت که قدرت تحلیل دارند با مداحانی که دارای قدرت تحلیل و بصیرت و آگاه نیستند، تفاوت قائل شد.وی گفت: خانواده‌ها باید دقت کنند هر فردی را به عناوین مختلف به خانه‌های خود راه ندهند چرا که بسیاری از فرقه‌های انحرافی از مراسم عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) سوءاستفاده کرده و به دنبال جذب نیرو هستند. این استاد دانشگاه ضمن هشدار جهت گسترش فعالیت فرقه‌های منحرف در سطح جامعه تصریح کرد: متاسفانه فرقه‌های نوظهور در جامعه زیاد شده‌اند و در برخی مجالس حسینی سحر، جادو، جنبل، مسائل عرفانی و انحرافی را در بین جوانان رواج می‌دهند که خانواده‌ها باید مواظب این افراد باشند.توسل به  مباحث دینی، شگرد فرقه‌های انحرافی وی، شگردهای فرقه‌های انحرافی را توسل به مباحث دینی ذکر کرد و افزود: متاسفانه این فرقه‌های ضاله و انحرافی با اسم مباحث دینی وارد شده و با این اسم اعتقادات جوانان را به راه‌های انحرافی می‌کشاندند.  بسناس ادامه داد: برخی از مداحان که برای خود اسم و رسم پیدا کرده‌اند، به اسم مداحی و شبیه‌خوانی پول‌هایی طلب می‌کنند که شایسته عزای حسینی نیست، اگر عزای حسینی در این ۱۴۰۰سال دوام یافته است، با برگزاری مراسم‌ خالصانه، ساده و بی‌ریای آن بوده است.  رعایت شئونات اسلامی پایه اصلی عزاداری‌ها این استاد دانشگاه تاکید کرد: باید تلاش کنیم عظمت عاشورا حفظ شود، افرادی که به عزاداری می‌روند ولی شئونات اسلامی را رعایت نمی‌کنند، این افراد به عظمت فرهنگ عاشورایی ضربه می‌‌زنند، پایه اسلام براساس دستورات دینی که در قرآن کریم به آنها اشاره شده است، پایه‌گذاری شده است. گزارش از معصومه درخشان انتهای پیام/۶۰۰۲۰/س

منبع